Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej

Przebieg Szlaku Frontu Wschodniego I Wojny Światowej na terenie województwa małopolskiego

Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej rozpoczyna się w Tarnowie. Połączenie szlaku z terenem woj. podkarpackiego jest szosą E 40. Z woj. podkarpackiego od strony Rzeszowa, Dębicy i Pilzna na teren woj. małopolskiego wjeżdżamy pomiędzy miejscowością Machowa, a Pogórska Wola. Stąd do Tarnowa jest ok. 15 km.

Obiekt 1. Tarnów - pierwsze miasto niepodległe:

Pomnik Nieznanego Żołnierza,
siedziba garnizonu austriackiego,
siedziba garnizonu rosyjskiego,
koszary,
szpital wojskowy,
szlak cmentarzy I wojny światowej.

W Tarnowie podjeżdżamy pod Pomnik Nieznanego Żołnierza u zbiegu ulic Józefa Piłsudskiego i Kopernika. Tutaj w 2008 r. odbyły się uroczystości związane z 90-tą rocznicą uzyskaniem niepodległości w 1918 r. przez miasto Tarnów, które jako pierwsze na ziemiach Polski ogłosiło niepodległość. W uroczystościach wziął udział Prezydent Rzeczypospolitej Polski.

W pobliżu, przy ul. Mickiewicza, znajdują się dawne koszary austriackie oraz siedziba garnizonu austriackiego. Obecnie w tym obiekcie ma siedzibą Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa.

Przy ul. Piłsudskiego 24 w obecnej siedzibie Pałacu Młodzieży w okresie I Wojny Światowej zlokalizowany był szpital wojskowy (lazaret).

Przy ul. Sanguszków 28, w Parku "Gumniska" znajduje się Pałac z końca XVIII w. - rodowa siedziba książąt Sanguszków, ostatnich właścicieli Tarnowa. Tutaj od listopada 1914 r. do maja 1915 r. miał siedzibę garnizon wojsk rosyjskich.

Na terenie miasta Tarnowa przebiega szlak cmentarzy I wojny światowej. Rozpoczyna się na ul. Narutowicza, gdzie na tzw. Starym Cmentarzu znajduje się cmentarz wojenny nr 202 a. Stąd przemieszczamy się na róg ul. Słonecznej i ul. Szpitalnej, gdzie jest wejście na cmentarz wyznaniowy gminy żydowskiej, tzw. kirkut. Tutaj w południowo - wschodniej części kirkutu zlokalizowany jest cmentarz wojenny nr 201. Ok. 1 km na północ przy zbiegu ul. Szpitalnej i ul. Matki Boskiej Fatimskiej znajduje się cmentarz wojenny nr 202. Obecnie nekropolia ta jest w trakcie remontu i rekonstrukcji. Nieopodal, ok. 500 m na północ na cmentarzu komunalnym (tzw. "Nowy Cmentarz") przy ul. Krzyskiej znajduje się kwatera wojskowa - cmentarz wojenny nr 203. Ul. Spokojną, Al. Piaskową i ul. Szujskiego docieramy do ul. Chyszowskiej, gdzie jest cmentarz wojenny nr 200. Jest to najlepiej zachowana i największa nekropolia z okresu I wojny światowej w Tarnowie.

Z Tarnowa szosą E 40 jedziemy do Wojnicza, skąd drogą nr 975 dojeżdżamy do Zakliczyna. Od Tarnowa jest to odległość ok. 25 km.

Obiekt 2. Zakliczyn - cmentarz wojenny nr 293.

W Zakliczynie ok. 100 m od drogi nr 980 Zakliczyn - Gromnik, w rejonie szkoły podstawowej, zlokalizowany jest cmentarz wojenny nr 293. Jest to jedyny samodzielny cmentarz z tego okresu wybudowany dla żołnierzy wyznania mojżeszowego.

Z Zakliczyna drogą lokalną przez miejscowości Lusławice, Wróblowice i Janowice, po ok. 10 km dojeżdżamy do miejscowości Lubinka i Dąbrówka Szczepanowska.

Obiekt 3. Lubinka - Dąbrówka Szczepanowska:

kompleks trzech cmentarzy wojennych nr 191, 192 i 193.

Te trzy cmentarze wojenne tworzą kompleks dużych i reprezentacyjnych nekropolii w tym rejonie Pogórza Karpackiego.

Z Lubinki, dalej drogą lokalną, zjeżdżamy na północny - wsch. do Pleśnej, skąd przez Rychwałd dojeżdżamy do miejscowości Lichwin. Z Lubinki tutaj ok. 10 km. W Lubince, zgodnie z drogowskazem, skręcamy w kierunku najpierw na północ, potem na wschód, do cmentarza wojennego legionistów nr 171. Od skrzyżowania droga jest asfaltowa, następnie żwirowa i po ok. 4 km osiągamy cmentarz.

Obiekt 4. Łowczówek - cmentarz wojenny legionistów nr 171.

Cmentarz znajduje się na stokach wzgórza Kopaliny opadających w dol. rzeki Białej. Jest to największa nekropolia Polskich Legionistów związana z licznymi bitwami, które w tym rejonie rozgrywali legioniści podczas tzw. operacji gorlicko - tarnowskiej.

Z cmentarza legionistów wracamy do Lichwina i jedziemy do Siedlisk, gdzie osiągamy drogę nr 977. Dalej tą drogą jedziemy na południe i przez Gromnik dojeżdżamy do Bogoniowic. Z cmentarza w Łowczówku do Bogoniowic przejeżdżamy ok. 20 km.

Obiekt 5. Bogoniowice - cmentarz wojenny nr 138.

W Bogoniowicach cmentarz wojenny nr 138 zlokalizowany jest tuż przy szosie, po jej prawej stronie, jadąc od Gromnika. Nekropolia jest bardzo łatwo dostępna o ciekawym położeniu na stoku.

Kolejnym obiektem, który odwiedzamy na szlaku jest cmentarz wojenny nr 118 w Staszkówce, do którego z Bogoniowic jedziemy przez Ciężkowice drogą lokalną przejeżdżając ok. 10 km.

Obiekt 6. Staszkówka - cmentarz wojenny nr 118.

Cmentarz nr 118 jest najciekawszym obiektem z licznej grypy nekropolii w tym rejonie. Szczególne wrażenie robią cztery kamienne pylony.

Ze Staszkówki drogą lokalną jedziemy do miejscowości Łużna, gdzie na wzgórzu Pustki zlokalizowane są cmentarze wojenne nr 123 i 122. Ze Staszkówki tutaj jest ok. 7 km.

Obiekt 7. Łużna - wzgórze Pustki:

cmentarze wojenne nr 123 i 122.

Szczególnie cmentarz nr 123 jest bardzo cenny. Zajmuje on znaczny obszar wzgórza Pustki i jest bardzo rozległy. Należy do najciekawszych nekropolii z okresu I wojny światowej.

Z Łużnej do Gorlic przejeżdżamy ok. 12 km szosą nr 977. Tutaj znajdują się dwa obiekty na szlaku: cmentarz wojenny nr 91 oraz Muzeum PTTK przy ul. Wąskiej.

Obiekt 8. Gorlice - Góra Cmentarna: cmentarz wojenny nr 91.

Przy niebieskim szlaku turystycznym na Górze Cmentarnej, dominującej nad Gorlicami zlokalizowany jest duży cmentarz wojenny nr 91. Miejsce to postanowiono poświęcić pamięci bitwy gorlickiej, stąd lokalizacja cmentarza oraz nazwa Góra Cmentarna (357 m n.p.m.).

Obiekt 9. Gorlice - Muzeum PTTK, ul. Wąska 7.

Bardzo ciekawe muzeum, m.in. z licznymi zbiorami z okresu I wojny światowej.

Z Gorlic jedziemy ok. 15 km szosą nr 977 na Przełęcz Małastowską (604 m n.p.m.).

Obiekt 10. Małastów - cmentarz wojenny nr 60 na Przełęczy Małastowskiej.

Obiekt dobrze utrzymany. Jeden z najciekawszych cmentarzy w tym rejonie Beskidu Niskiego.

Dalej jedziemy szosą nr 977 do miejscowości Gładyszów. Stąd lokalnymi drogami przez Kwiatoń, Uście Gorlickie, wzdłuż Jeziora Klimkówka odjeżdżamy do miejscowości Ropa i drogi krajowej nr 28, którą przez Grybów jedziemy do Nowego Sącza. Z Przeł. Małastowskiej do Nowego Sącza tą trasą przejechaliśmy ok. 55 km.

Obiekt 11. Nowy Sącz:

cmentarz komunalny - kwatera wojskowa, cmentarz nr 350,
cmentarz komunalny - kwatera legionistów,
Dąb Wolności - planty - posadzony w 1918 r. jako symbol odzyskania wolności.

W Nowym Sączu podjeżdżamy na ul. Rejtana pod nowy cmentarz komunalny. Tutaj znajduje się kwatera wojskowa - cmentarz nr 350, ok. 100 m od wejścia na cmentarz przy alei głównej. Na tym cmentarzu znajduje się również kwatera legionistów, którzy polegli w rejonie Nowego Sącza w różnym okresie I wojny światowej.
Na sądeckich plantach w centrum miasta został posadzony w 1918 r. "Dąb Wolności", jako symbol odzyskania przez Polskę niepodległości.

Ok. 8 km od Nowego Sącza po orograficznie lewej stronie Dunajca jest miejscowość Marcinkowice, do której dojeżdżamy drogą lokalną. W tym rejonie odbywały się bitwy, w których udział brali również legioniści.

Obiekt 12. Marcinkowice:

cmentarz wojenny nr 352,
dwór, w którym w 1914 r. przebywał J. Piłsudski.

W centrum miejscowości znajduje się dwór, obecnie w remoncie, w którym w roku 1914 przez kilka dni przebywał marszałek Józef Piłsudski Ok. 1,5 km od centrum Marcinkowic w kierunku południowym nieopodal cmentarza parafialnego jest zlokalizowany cmentarz wojenny nr 352.

Z Marcinkowic jedziemy najpierw drogą lokalną, a następnie szosą nr 28. Dojeżdżamy do granicy Limanowej. Tutaj zjeżdżamy w boczną drogę (drogowskaz), którą docieramy do cmentarza nr 368 na wzgórzu Jabłoniec. Z Marcinkowic do wzgórza Jabłonie jest ok. 25 km.

Obiekt 13. Wzgórze Jabłoniec, cmentarz nr 368 - Limanowa.

Jeden z najciekawszych cmentarzy okresu I wojny światowej zlokalizowany na obszarze ok. 42 arów. Znajdują się tutaj groby m.in. żołnierzy węgierskich.

Z cmentarza na wzgórzu Jabłoniec do centrum Limanowej jest ok. 4 km. Dojeżdżamy lokalną drogą do szosy nr 28 i tą drogą jedziemy do centrum Limanowej.

Obiekt 14. Limanowa:

kwatera na cmentarzu komunalnym - cmentarz nr 366,
dom, gdzie mieszkał Piłsudski, ul. M. B. Bolesnej.

W Limanowej przy ul. Szwedzkiej na cmentarzu parafialnym, znajduje się kwatera wojskowa - cmentarz wojenny nr 366. Cmentarz ten miał być reprezentacyjnym obiektem X okręgu cmentarnego, ale takim cmentarzem został cmentarz nr 368 na wzgórzu Jabłoniec.
Przy ul. Matki Boskiej Bolesnej w budynku pod nr 35, którego właścicielem był doktor Kazimierz Mieroszewski, przebywał marszałek Józef Piłsudski wraz z Kazimierzem Sosnkowskim.

Z Limanowej drogą lokalną, przez miejscowość Słopnice jedziemy do Chyszówek. Ze Słopnic do Chyszówek jest nowy asfalt. Chyszówki to miejscowość na przełęczy pomiędzy górami Beskidu Wyspowego, od północy góra Łopień, a od południa najwyższe wzniesienie Beskidu Wyspowego - Mogielica. Przełęcz ta nosi nazwę Przełęcz Rydza - Śmigłego. Z Limanowej na przełęcz jest ok. 12 km.

Obiekt 15. Przełęcz Rydza-Śmigłego (Chyszówki) - Chyszówki.

Na przełęczy znajduje się pomnik ustawiony w 1938 r. na pamiątkę walk, które w tym rejonie prowadziły Legiony Polskie pod dowództwem Edwarda Rydza-Śmigłego, późniejszego marszałka Polski.

Z Chyszówek drogą lokalną przez Jurków dojeżdżamy do miejscowości Dobra i szosy nr 28, a tą szosą do dzielnicy Limanowej - Sowliny. Stąd szosą 965 jedziemy do Laskowej, a następnie drogą wzdłuż rzeki Łososiny do miejscowości Kamionka Mała. Z Chyszówek do Kamionki Małej jest ok. 32 km.

Obiekt 16. Kamionka Mała - cmentarz nr 357.

W miejscowości Kamionka Mała, wysoko nad centrum miejscowości zlokalizowany jest cmentarz wojenny nr 357. Na cmentarzu drewniana kaplica cmentarna, która znajduje się na Szlaku Architektury Drewnianej Województwa Małopolskiego.

Z Kamionki Małej drogą lokalną dojeżdżamy do miejscowości Rozdziele i szosy nr 965. Stąd w kierunku północnym jedziemy do miejscowości Muchówka, gdzie skręcamy na zachód i jedziemy szosą nr 966. Wkrótce (drogowskaz) skręcamy na południe w drogę polną i po ok. 500 m dojeżdżamy do cmentarza wojennego nr 308 na pograniczu miejscowości Muchówka i Leszczyna. Z Kamionki Małej do cmentarza nr 308 przejeżdżamy ok. 17 km.

Obiekt 17. Muchówka - Leszczyna - cmentarz nr 308.

W rejonie miejscowości Łąkta Dolna, Łąkta Górna, Muchówka, Leszczyna i Trzciana znajduje się kilka cmentarzy wojennych z okresu I wojny. Najciekawszy z nich jest cmentarz nr 308 zlokalizowany na obszarze ponad 22 arów.

Opuściwszy cmentarz 308 wracamy do szosy nr 966. Tą szosą po przejechaniu ok. 35 km dojeżdżamy do Wieliczki.

Obiekt 18. Wieliczka - kwatera wojskowa nr 381 na cmentarzu komunalnym.

Przy wylocie drogi z Wieliczki do Czarnochowic, na cmentarzu parafialnym (dzielnica Wieliczki - Zadory) znajduje się kwatera wojskowa - cmentarz wojenny nr 381. Bardzo ciekawy obiekt z charakterystycznym pomnikiem cmentarnym w formie ściany.

Z Wieliczki do centrum Krakowa jest ok. 10 km. Przy wjeździe do Krakowa, w dzielnicy Bieżanów przy granicy Krakowa z Wieliczką, w rejonie ul. F. Zolla znajduje się wzgórze Kaim (265 m n.p.m.).

Obiekt 19. Wzgórze Kaim - obelisk - Kraków.

Na wzgórzu Kaim znajduje się pomnik - obelisk. Upamiętnia on odparcie 6 grudnia 1914 r. przez armię austro-węgierską ofensywy wojsk rosyjskich. Wzgórze było miejscem, gdzie najdalej na zachód dotarły wojska rosyjskie.

Z ul. F Zolla jedziemy ok. 4 km w rejon Fortu Prokocim Twierdzy Kraków na zbiegu ul. Medycznej i ul. K. Kostaneckiego.

Obiekt 20. Twierdza Kraków - Fort Prokocim.

Fort Prokocim, jako jeden z nielicznych fortów Twierdzy Kraków brał czynny udział w działaniach wojennych I wojny. Stąd trwał ostrzał armatni na wojska rosyjskie, który wstrzymał ofensywę Rosjan. Obecnie fort mocno zniszczony i zaniedbany, chociaż dostępny.

Spod Fortu Prokocim jedziemy ok. 2 km pod Fort Kosocice OST, który jest zlokalizowany przy ul. Hallera.

Obiekt 21. Twierdza Kraków - Fort Kosocice - OST.

Podobnie jak Fort Prokocim, również Fort Kosocice OST brał czynny udział w działaniach wojennych I wojny. Fort zagospodarowany, ale niedostępy do zwiedzania.

Następy fort do którego jedziemy ok. 2 km od Fortu Kosocice OST jest Fort Rajsko przy ul. Droga Rokadowa.

Obiekt 22. Twierdza Kraków - Fort Rajsko.

Również ten fort uczestniczył w artyleryjskim ostrzale wojsk rosyjskich. Fort zaniedbany i zniszczony, jednak dostępny do zwiedzania.

Od Fortu Rajsko przejeżdżamy ok. 10 km przez centrum Krakowa, by dojechać pod Muzeum Lotnictwa Polskiego przy Al. Jana Pawła II 39.

Obiekt 23. Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie.

Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie jest najciekawszym obiektem na Szlaku Frontu Wschodniego I Wojny Światowej. Znajdują się tutaj m. in. oryginalne samoloty z okresu I wojny.

W Krakowie został wytyczony Szlak Twierdzy Kraków. Podzielony jest na dwa odcinki: po północnej stronie Wisły i na południe od Wisły. Oznakowany jest trzema paskami - od góry i z dołu kolorem żółtym, a w środku kolorem czarnym. Szlak łączy większość obiektów Twierdzy Kraków i aby go zwiedzić należy poświęcić na to kilka dni.

Obiekt 24. Szlak Twierdzy Kraków - odcinek południowy.

Rozpoczyna się na skrzyżowaniu ulic Rybitwy i Golikówka, a kończy przy Forcie św. Benedykta na wzgórzu Lasoty na Krzemionkach.

Obiekt 25. Szlak Twierdzy Kraków - odcinek północny.

Ta część szlaku rozpoczyna się w rejonie Fortu Mogiła przy przystanku tramwajowym na ul. Igołomskiej, a kończy się na skrzyżowaniu ulic T. Kościuszki i św. Bronisławy na Salwatorze.

W północnej części Krakowa znajdują się forty Twierdzy Kraków, które są zagospodarowane i częściowo dostępne.

Obiekt 26. Twierdza Kraków - Fort Grębałów.

Fort Grębałów znajduje się na Wzgórzach Krzesławickich przy ul. Geodetów. W forcie znajduje się m. in. klub jeździecki i terapia hippiczna dla dzieci. Fort można zwiedzać po uprzednim uzgodnieniu z użytkownikiem obiektu.

Spod Fortu Grębałów jedziemy ok. 800 m na zachód do Fortu Krzesławice zlokalizowanego przy ul. Architektów.

Obiekt 27. Twierdza Kraków - Fort Krzesławice.

W forcie ma siedzibę Dom Kultury. Obiekt jest odremontowany i częściowo można go zwiedzać.

Kolejnym fortem na Szlaku Frontu Wschodniego I Wojny Światowej jest Fort nr 44 Tonie. Aby do niego dojechać należy przebyć ok. 18 km od Fortu Krzesławice północnymi dzielnicami Krakowa.

Obiekt 28. Muzeum "Otwarta Twierdza" - Fort nr 44 Tonie.

W Forcie Tonie siedzibę ma Muzeum "Otwarta Twierdza". Fort można zwiedzać po uprzednim kontakcie z Dyrektorem Muzeum. Obiekt jest zabezpieczony i remontowany tylko w niezbędnym zakresie, zgodnie z zasadą funkcjonowania Muzeum "Otwartej Twierdzy".

Z Fortu Tonie wracamy do centrum Krakowa na ul. Oleandry. Należy przejechać ok. 8 km.

Obiekt 29. Kraków, ul. Oleandry - miejsce wymarszu I Kompanii Kadrowej.

W budynku nieistniejącego dzisiaj teatru przy ul. Oleandry nocowali legioniści I Kompanii Kadrowej. Było to w sierpniu 1914 r. i stąd wyruszyli w kierunku na północ do zaboru rosyjskiego, do Kielc.

Z Krakowa, z centrum (z rejonu ul. Oleandry) jedziemy do szosy E 77, którą w kierunku północnym wzdłuż szlaku I Kompanii Kadrowej dojeżdżamy do miejscowości Michałowice.
Z Krakowa do Michałowic przejeżdżamy ok. 14 km.

Obiekt 30. Michałowice-Komora - obelisk.

Obelisk został ustawiony na granicy zaboru austriackiego i rosyjskiego, na pamiątkę obalenia słupów granicznych państw zaborczych w 1914 r. Obelisk ustawiono w 1936 roku.

Z Michałowic bocznymi drogami jedziemy do miejscowości Rzeplin, którą osiągamy po przejechaniu ok. 8 km.

Obiekt 31. Rzeplin - dwa cmentarze wojenne.

W Rzeplinie znajdują się dwa cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej. Jeden w centrum miejscowości, a drugi w przysiółku Marianów (zachodnia część miejscowości).

Z Rzeplina boczną drogą jedziemy do Cianowic, gdzie dojeżdżamy do szosy nr 794, którą to drogą jedziemy do Skały. Z Rzeplina do Skały jest ok. 8 km.

Obiekt 32. Skała:

kwatera wojenna na cmentarzu komunalnym,
pomnik.

Na cmentarzu komunalnym w Skale przy głównej alei z prawej strony jest zlokalizowana kwatera wojskowa z okresu I wojny.
Przed bramą cmentarza na skwerze stoi pomnik poświęcony ofiarom I wojny światowej.

Ze Skały jedziemy szosą nr 794 do miejscowości Trzyciąż, skąd boczną drogą do miejscowości Jangrot i przysiółka Cieplice. Tutaj znajduje się cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej. Ze Skały przejeżdżamy ok. 15 km.

Obiekt 33. Jangrot - Cieplice - cmentarz wojenny.

Tutejszy cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej jest największym obiektem tego typu w północnej Małopolsce. Obok można jeszcze zobaczyć dobrze zachowane ziemne umocnienia z tego okresu.

Z Jangrotu ok. 15 km bocznymi drogami jedziemy do miejscowości Krzywopłoty i Bydlin.

Obiekt 34. Krzywopłoty - Bydlin - miejsce bitwy z udziałem legionistów.

Miejscowości Krzywopłoty i Bydlin, to miejsce słynnej bitwy rozegranej w 1914 roku, w której udział wzięli legioniści. Na cmentarzu w Bydlinie znajduje się kwatera wojskowa z okresu I wojny światowej. Na wzgórzu zamkowym w Bydlinie zachowane są ślady fortyfikacji (okopy) oraz wykute w skałach ciekawe fortyfikacje, jedyne na tym terenie.

Z Bydlina jedziemy ok. 6 km do miejscowości Kaliś, gdzie znajduje się cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej.

Obiekt 35. Kaliś (Ogonów) - cmentarz wojenny "Kaliś".

Praktycznie na przedmieściach Wolbromia zlokalizowany jest cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej "Kaliś". Cmentarz był remontowany w 2009 r. przez Towarzystwo Jurajskie. Dość trudny do odnalezienia.

Z Kalisia drogą nr 783 jedziemy do Miechowa. Jest to odległość ok. 25 km.

Obiekt 36. Miechów:

pomnik,
kwatera wojskowa na cmentarzu komunalnym.

Na Rynku w Michowie stoi pomnik, który m. in. upamiętnia bohaterów i ofiary I wojny światowej. Pomnik powstał w 1917 roku.
Na cmentarzu w Miechowie, w jego zachodniej części, znajduje się kwatera wojenna z I wojny światowej.

Szosą nr E 77 jedziemy ok. 13 km do miejscowości Książ Wielki.

Obiekt 37. Książ Wielki:

pałac,
kwatera wojskowa na cmentarzu.

W tutejszym, przepięknym pałacu z XVI w. w stylu manierystycznym w dniu 9 sierpnia 1914 r. kwaterowało 144 legionistów kadrówki. Pałac znajduje się na tzw. Mirowie.
Na tutejszym cmentarzu zachowała się kwatera wojskowa z okresu I wojny światowej. Zlokalizowana jest na lewo od wejścia, przy murze cmentarza od strony zachodniej.

Z Książa Wielkiego szosą E 77 wzdłuż szlaku wędrówki I Kompani Kadrowej legionistów jedziemy w kierunku województwa świętokrzyskiego. Po ok. 10 km przekraczamy granicę pomiędzy woj. małopolskim i woj. świętokrzyskim. Stąd przez Jędrzejów możemy dojechać do Kielc.

Folder