Szlak Średniowiecznych Miasteczek Małopolski

Szlak Średniowiecznych Miasteczek Małopolski

---

Województwo małopolskie jest najciekawszym regionem pod względem krajoznawczym i turystycznym w Polsce. Wynika to z jego położenia na styku Karpat, Kotliny Sandomierskiej oraz Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Bogactwo kulturowe i przyrodnicze woj. małopolskiego jest nie do przecenienia. Jednym z elementów krajoznawczych są bardzo ciekawe architektonicznie miasteczka o średniowiecznym rodowodzie. Powstawały one zwykle na prawie magdeburskim co wymagało charakterystycznej organizacji zabudowy. Wokół kwadratowego lub prostokątnego placu (rynku) powstawała zabudowa. Z rynku wybiegały ulice, które łączyły się z ulicami obwodowymi gdyż średniowieczne miasteczka posiadały układ owalnicowy. Zabudowa wokół rynku i wzdłuż wybiegających z niego ulic składała się z domów mieszkalnych oraz obiektów gospodarczych, które umiejscowione były w głębi działki. Domy ustawiano zwykle szczytami do linii zabudowy. Posiadały układ dwutraktowy z wewnętrznymi sieniami przejazdowymi. Ściany w konstrukcji zrębowej, dachy pokryte gontem. Często domy miały mocno wysunięte okapy wsparte słupami. Obecna zabudowa to zwykle domy z XIX w. lub młodsze, niekiedy zdarzają się obiekty z XVIII w. Miasteczka powstawały najczęściej przy warownych grodach.

Na "Szlaku Średniowiecznych Miasteczek Małopolski" znajduje się dwanaście miasteczek i miejscowości: Bobowa, Ciężkowice, Czchów, Dobczyce, Lanckorona, Lipnica Murowana, Nowy Wiśnicz, Stary Sącz, Szczyrzyc, Tuchów, Wojnicz i Zakliczyn.

Każda z w/w miejscowości jest oznakowana dwiema tablicami, na których znajduje się nazwa szlaku, nazwa danej miejscowości oraz symbol graficzny identyfikujący szlak.

Logo szlaku

Przebieg u Średniowiecznych Miasteczek Małopolski

---

Bobowa

Wieś o charakterze miasteczka, położona w dolinie rzeki Białej. Od 1 stycznia 2009 r. - miasto. Początki Bobowej według tradycji sięgają VIII - IX w., kiedy miał istnieć tutaj gród. Pierwsza historyczna wzmianka pochodzi z około 1240 r. Wtedy to na wieś napadli Tatarzy i doszczętnie ją zniszczyli. Ponownie odbudowana, otrzymała przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim wydany przez Władysława Łokietka w 1339 r. Wkrótce stała się centrum dóbr szlacheckich rodziny Gryfitów Bobowskich. Parafia powstała w Bobowej ok. poł. XIV w. Leżąc na dawnym szlaku handlowym "węgierskim" Bobowa znana była z rozwiniętego rzemiosła i handlu oraz kontaktów z Węgrami. Szczególne tradycje posiadało tkactwo m.in. wyrób dywanów i koronek. W 1899 r. założono szkołę koronkarską, która istniała do roku 1927. Bobowa stanowiła znany Ośrodek Chasydów.
W Bobowej znajduje się kościół p.w. Wszystkich św. z XIV w., z obrazem Jacka Malczewskiego. Ponadto murowany, gotycki kościółek cmentarny pw. św. Zofii z II poł. XV w. Obecne liceum, to murowany dwór z XVII w. Pamiątkę judaistyczną stanowi synagoga, której murowaną część wzniesiono w XVII w. W rynku kapliczka z 1800 r. z drewnianą rzeźbą św. Floriana

Ciężkowice

Malowniczo położona miejscowość wśród wzniesień Pogórza, w dolinie rzeki Białej. Od 1 stycznia 1998 r. - miasto. Pierwsze wzmianki pochodzą z 1125 r. kiedy to umieszczono ją w akcie legata Idziego, z którego wynika, że wieś była własnością benedyktynów tynieckich. Przywilej na lokację miasta wydał Kazimierz Wielki 29 lutego 1348 r. W XIV w. rozwinęło się w Ciężkowicach sukiennictwo, a miasto stało się dużym ośrodkiem produkcji sukna i płótna. Od 1817 r. przyjęła się na stałe obecna nazwa Ciężkowice (wcześniej Cieszkowice). Ożywienie gospodarcze miasteczka nastąpiło po otwarciu w 1876 r. linii kolejowej Tarnów - Leluchów. Nieopodal centrum Ciężkowic znajduje się "Skamieniałe Miasto", jeden z najciekawszych rezerwatów przyrody nieożywionej w Karpatach.
Najciekawsze atrakcje turystyczne to m.in. muzeum przyrodnicze im. Krystyny i Włodzimierza Tomków prezentujące kolekcję ptaków, owadów i trofeów myśliwskich; neogotycki kościół z cudownym obrazem Chrystusa Miłosiernego "Ecce Homo" podarowanym miastu przez papieża Innocentego XI; klasycystyczny ratusz na rynku; drewniane domy z charakterystycznymi podcieniami; cmentarze wojenne nr 137,138,139,140 z mogiłami żołnierzy z I wojny światowej; liczne przydrożne kapliczki.

Czchów

Miejscowość położona na stokach Mahulca opadających w dolinę Dunajca. Czchów, zwany dawniej Biały Kościół, prawdopodobnie istniał już w XII w., a dokumenty z XIII w. zaświadczają o osadnictwie czeskim związanym z państwem wielkomorawskim. Prawa miejskie magdeburskie otrzymał Czchów od Kazimierza Wielkiego w 1355 r. Miasto rozwijało się ze względu na położenie na szlaku handlowym na Węgry i istniejącątu komorę celną. Było siedzibą sądu ziemskiego i kasztelanii, a największy rozwój notuje w XV i XV! w. Czchów posiadał, jako jedno z pierwszych miast w Polsce, wodociągi i kanalizację.
Najciekawszymi atrakcjami turystycznymi w Czchowie są m.in. gotycka baszta wartownicza z pierwszej połowy XIV w., która jest pozostałością po istniejącym tu zamku; parafialny, gotycki, murowany Kościół p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, z prawdopodobnie romańskim okienkiem.

Dobczyce

Dobczyce położone są w dolinie rzeki Raby u stóp Góry Zamkowej. Osada istniała już w okresie 800 - 650 lat p.n.e., tj. w epoce brązu. Najstarsze wzmianki pochodzą z 1226 r., a Kazimierz Wielki nadał miejscowości miejskie prawa magdeburskie. Od XV do XVIII w. Dobczyce były siedzibą starostwa niegrodowego. Obecnie rynek w Dobczycach posiada nietypowy, wydłużony kształt, rozszerzający się ku południowi. Pochodzi on z okresu tzw. trzeciej lokacji, tj. z ok. 1768 r.
Najciekawszym obiektem Dobczyc są ruiny zamku, częściowo odbudowane i zabezpieczone, z XIII - XIV w. W zamku Muzeum Regionalne PTTK. Nieopodal skansen budownictwa drewnianego, a także klasycystyczny kościół p.w. św. Jana Chrzciciela. Częściowo zachowane mury miejskie z bramą wjazdową pochodzą z 1362 r.
W 1987 r. powstało Jezioro Dobczyckie (powierzchnia ponad 1000 ha) w wyniku wybudowania zapory na Rabie.

Lanckorona

Miejscowość na pograniczu Beskidu Makowskiego i Pogórza Wielickiego na stokach Lanckorońskiej Góry. Istniała już w XII w. jako osada kolonistów niemieckich. Miasto lokowano w 1366 r. nieopodal zamku wzniesionego na szczycie Lanckorońskiej Góry w 1359 r. Największy gospodarczy rozwój Lanckorony przypada na drugą połowę XVI w. W kolejnych stuleciach miasto podupadło, m.in. przez liczne pożary. Obecnie miejscowość letniskowa. W rejonie ruin zamku pozostały ślady fosy oraz resztek obwałowań ziemnych z czasów walk konfederatów barskich. Nieopodal rynku kościół parafialny p.w. Jana Chrzciciela z 1366 r. przebudowywany, z wyposażeniem renesansowym i barokowym. W rynku, w zabytkowym drewnianym budynku nr 113 ma siedzibę Muzeum Regionalne im. prof. Antoniego Krajewskiego.
W rejonie Lanckorony znajduje się ciekawostka geologiczna. Tutaj poprzez utwory fliszowe przebija się żyła wulkaniczna.

Lipnica Murowana

Ze względu na bardzo oryginalną i dobrze zachowaną zabudowę jedna z najciekawszych miejscowości Polski południowej. Miasto lokowane najpierw na prawie średzkim (1326 r.), następnie na prawie magdeburskim (1379 r.). W XV w. siedziba starostwa niegrodowego. Miejscowość otoczona była murami, które zostały zburzone dopiero przez Szwedów w 1655 r. Z Lipnicy pochodzili: św. Szymon z Lipnicy, którego pomnik stoi na lipnickim rynku oraz błogosławiona Maria Teresa Ledóchowska i jej siostra św. Urszula Ledóchowska. W Niedzielę Palmową na rynku w Lipnicy odbywają się konkursy na wykonanie najwyższej palmy wielkanocnej.
W Lipnicy znajduje się wspaniały, gotycki, cmentarny kościół drewniany z końca XV w. wpisany w 2003 r. na Listę UNESCO. Z fundacji Kazimierza Wielkiego pochodzi gotycki kościół p.w. św. Andrzeja z 1364 r. odbudowany po pożarze w 1512 r. Trzecim kościołem jest świątynia p.w. św. Szymona z Lipnicy z 2 poł. XVII w. w stylu barokowym. Ponadto, dwór Ledóchowskich z 1830 r. murowany, wstylu klasycystycznym.
Nieopodal Lipnicy Murowanej na stokach Paprotnej ciekawy pomnik przyrody nieożywionej "Kamienie Brodzińskiego", z malowniczymi formami skalnymi.

Nowy Wiśnicz

Miejscowość istniała już od XII w., a w 1254 r. Bolesław Wstydliwy zezwolił na lokację miasta na prawie niemieckim. Od XIV do poł. XVI w. Wiśnicz należał do rodu Kmitów, którzy wznieśli tu zamek. Z końcem XVI w. miejscowość przeszła w ręce rodu Lubomirskich. W 1616 r. Stanisław Lubomirski otrzymał zgodę od króla Zygmunta Augusta na założenie na prawie niemieckim miasteczka Wiśnicz. W 1620 r. powstał kościół i ratusz, a w 1635 r. stanął klasztor i kościół Karmelitów Bosych. Klasztor w 1873 r. został zlikwidowany przez Austriaków, którzy przekształcili go w więzienie. W latach 1616 - 1621 zamek Kmitów Lubomirscy przekształcili we wspaniałą rezydencję renesansowo - barokową. Z Nowym Wiśniczem związana jest postać malarza Jana Matejki. Znajduje się tu drewniany, stylowy dworek z poł. XIX w. zwany "Koryznówką" w którym mieści się muzeum Jana Matejki.

Stary Sącz

Urokliwe miasteczko położone w widłach Dunajca i Popradu, zwane Perłą Beskidu. Na obecnym miejscu założone ok. 1270 r. W 1257 r. św. Kinga, żona Bolesława Wstydliwego sprowadziła klaryski i franciszkanów do Starego Sącza. Miejscowość była świadkiem powitania w 1683 r. przez królową Marysieńkę Jana III Sobieskiego, powracającego po wiktorii wiedeńskiej. Zabytkiem godnym zwiedzenia jest zespół klasztoru klarysek, na który składa się gotycki kościół z elementami baroku oraz zabudowania klasztoru. Przy kościele kaplica św. Kingi z grobem świętej oraz jej relikwiami. Cennym zabytkiem jest gotycki kościół parafialny z XIV w. p.w. świętych Małgorzaty i Elżbiety. W rynku, bardzo ciekawy tzw "Dom na Dołkach" z XVII w. Warto zobaczyć również dawny klasztor franciszkanów oraz liczne kapliczki.

Szczyrzyc

Jedyna miejscowość na szlaku bez charakterystycznej małomiasteczkowej zabudowy. Jednak historia Szczyrzyca, związana z opactwem cystersów predysponuje tą miejscowość do tego, aby ją koniecznie odwiedzić. Szczyrzyc to obecnie wieś letniskowa w dol. Stradomki w Beskidzie Wyspowym u stóp góry Ciecień. W miejscowości znajduje się wspaniały zespół klasztorny cystersów ufundowany w 1243 r., składający się z kościoła, klasztoru i zabytkowego spichlerza. Cystersi zostali przeniesieni do Szczyrzyca z podhalańskiego Ludźmierza, a zajmowali się m. in. wprowadzaniem wśród miejscowej ludności nowych technik upraw rolnych. W klasztorze funkcjonował browar, w którym zakonnicy produkowali bardzo dobrej jakości piwo. Muzeum klasztorne posiada cenne eksponaty, w tym zbiór rękopisów z XIII w. oraz zegarów i monet z okresu XVI - XVIII w.

Tuchów

Miasteczko w dol. Białej u stóp pogórskiego pasma Brzanki. Tuchów wchodził w skład państwa Wiślan, a następnie do utworzonego przez Mieszka I Państwa Polskiego. Pierwsze wzmianki o Tuchowie pochodzą z dawnych kronik parafialnych z 1015 r. W II poł. XI w. miejscowość przechodzi we władanie klasztoru Benedyktynów z Tyńca i pozostaje własnością tego opactwa do 1787 r. Ten rejon Pogórza Ciężkowickiego znany był z pokładów soli.
W Tuchowie też wydobywano sól. Dokument lokacyjny miasta, wydany przez Kazimierza Wielkiego w 1340 r. potwierdza status Tuchowa jako miasta górniczego i zezwala Benedyktynom na budowę kopalni soli. W Tuchowie znajduje się kościół i klasztor O. O. Redemptorystów. Klasztor pochodzi z 1893 r. i mieści Muzeum Misyjne z bardzo ciekawymi eksponatami, głównie z Ameryki Południowej. Większość eksponatów pochodzi z darów misjonarzy - Redemptorystów. Obok rynku barokowy kościół parafialny p.w. św. Jakuba. W środku rynku stoi klasycystyczny ratusz, budynek piętrowy z XIX w., murowany.

Wojnicz

Tereny w rejonie zasiedlone były już w okresie neolitu, następnie brązu, a osadnictwo trwałe sięga okresu kultury łużyckiej i celtyckiej. Pierwsza wzmianka o Wojniczu pochodzi z 1079 r. z "Rocznika świętokrzyskiego Nowego". W 1217 r. założono w Wojniczu gród kasztelański, a miastem stał się w 1239 r. W 1349 r. otrzymuje od Kazimierza Wielkiego prawa magdeburskie.
Siedzibą powiatu zostaje w 1365 r. W okolicy Wojnicza rozegrała się w 1655 r. bitwa ze Szwe¬dami, niestety przegrana przez Polaków.
Na południe od rynku neogotycki, jednopiętrowy, murowany pałac Dąmbskich z 1876 r., usytuowany w dużym parku krajobrazowym. W pobliżu gotycko - barokowy, murowany kościół p.w. św. Wawrzyńca z poł. XV w., przebudowany w 1773 r. Obok dzwonnica drewniana z 1564 r. z nadwieszoną izbicą. Powyżej kościoła można zobaczyć wały kasztelańskie dawnego nieistniejącego już grodu. Na wsch. od rynku bardzo ciekawy, drewniany kościółek cmentarny p.w. św. Leonarda, prawdopodobnie z XVI w. Według legendy przyniesiony tu przez wody Dunajca.

Zakliczyn

Miejscowość letniskowa w pobliżu Dunajca. W latach 1086-1125 we władaniu Benedyktynów z Tyńca. W 1215 r. wzmiankowana jest osada Opatkowice (dawna nazwa Zakliczyna), która szybko się rozwija dzięki położeniu na ważnych szlakach handlowych. Miasto na prawie magdeburskim założył w 1558 r. Wawrzyniec Spytko Jordan, właściciel Melsztyna i przyszły kasztelan krakowski, który zakupił miejscowość i zmienił jej nazwę na Zakliczyn. Pod koniec XVI w.Zakliczyn związany byłz ruchem ariańskim.
Na rynku klasycystyczny, parterowy ratusz. Obok kapliczka z posągiem św. Floriana. W jednym z zabytkowych domów zwanym "Pod Wagą" ma siedzibą Muzeum Miejskie. Na zach. od rynku znajduje się murowany, późnobarokowy kościół parafialny p.w. św. Idziego. Przy drodze, w kierunku na Paleśnicę i Nowy Sącz, klasztor Reformatów. Kościół przyklasztorny w stylu barokowym p.w. Matki Boskiej Anielskiej wzniesiony w latach 1641-1650, częściowo z materiału pochodzącego ze zburzonego w Lusławicach zboru ariańskiego z fundacji Zygmunta Tarły.

Opracował:

Oddział PTTK "Ziemi Tarnowskiej" w Tarnowie: Andrzej Łabno, Mirosława Gasiciel, Wioletta śmistek, Zdjęcia: Andrzej Łabno, Paweł Nabożny, Piotr Firlej.
Publikację zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego.

Galeria