Logo szlaku
Zapraszamy Państwa do wędrówki Szlakiem Żydowskich Zabytków po Tarnowie.
InformacjeKiedy Żydzi coraz liczniej poczęli osiedlać się w miastach polskich, zawitali także do Tarnowa. Na przedmieściu osiedliły się pierwsze żydowskie rodziny zapewne w XV wieku. Dopiero jednak w końcu XVI wieku zezwolono im na zakup kilku domów w obrębie murów miejskich, i to w wyraźnie wydzielonej części miasta. Tak utworzyła się dzielnica żydowska, niezwykle powoli rozszerzająca swój obszar aż po koniec XVIII wieku, kiedy to miasto zniszczone gospodarczo i popadające w ruinę, zezwoliło na liczniejsze zasiedlenie miasta kupcom żydowskim.
Pierwotne usytuowanie dzielnicy żydowskiej w Tarnowie dokumentują zachowane do dziś nazwy ulic.
Żydowska i Wekslarska. Położone w tej części starego miasta budynki zachowują pierwotne usytuowanie, zachowują też dawny, jeszcze XVIII-wieczny kształt. Są to wąskie budowle bez podwórek, lub tylko z ciasnymi maleńkimi podwórkami, doświetlającymi okna w głębi położonych pomieszczeń, z wąskimi sieniami, szerokimi oknami parterów, gdzie usytuowane były liczne sklepiki. W wielu oknach parteru zachowały się jeszcze oryginalne żelazne okiennice sklepowe.
W czasach późniejszych, od drugiej połowy XIX wieku Żydzi zajmują całe centrum miasta, większość budynków w Rynku i obrębie Starówki. W odrzwiach starych domów można jeszcze gdzieniegdzie wypatrzeć wycięte wgłębienia, w których umieszczano mezuzę - zwitek pergaminu, z wypisanym tekstem pisma świętego. Wchodzący Żyd dotykał mezuzę palcami, które z czcią całował.
Mezuzę, jak i inne ocalałe ze zniszczeń przedmioty przechowuje także Muzeum Okręgowe mieszczące się w Rynku. Tutaj też znajduje się bogata dokumentacja najdawniejszych dziejów tarnowskich Żydów z najstarszym dokumentem pergaminowym, przywilejem z 1667 roku. Ówczesny właściciel Tarnowa Stanisław Koniecpolski powtarza teksty wcześniejszych przywilejów niezachowanych do naszych czasów - z lat 1637 i 1581 - i gwarantuje Żydom wówczas nadane swobody. Mowa w tym dokumencie m.in. o bóżnicy i cmentarzu.
Najstarsza bóżnica tarnowska powstała więc najpóźniej już w drugiej połowie XVI w., a usytuowana była opodal Rynku, przy Pl. Rybnym. Stoi tu dziś ostatni, ocalały fragment synagogi, lecz nie tej najstarszej, ale późniejszej, zbudowanej na miejscu pierwotnej, chyba w początkach XVII wieku. Synagoga ta, zwana Starą została wraz z innymi bóżnicami i domami modlitw spalona w początku listopada 1939 roku. Ocalała tylko bima, wydzielone w centrum sali modlitw miejsca - gdzie odczytywane były modlitwy. Nad bimą w Starej Bóżnicy wznosił się na 4 ceglanych kolumnach strop, który od spodu zachował ozdobne elementy stiukowej dekoracji. Całość nosi ślady pożaru sprzed lat. W 1987 r. bimę nakryto drewnianym daszkiem wspartym na czterech kolumnach, chroniącym szczątki bóżnicy przed dalszym zniszczeniem.
Przechodząc przez plac Rybny na ukos, obok bimy wychodzimy na ul. Wałowaą, a stąd na pl. Bohaterów Getta - niegdyś zwany Placem pod Dębem. Dzisiejsza nazwa upamiętnia czas zagłady. Tutaj właśnie zaczynała się granica getta utworzonego w czerwcu 1942 roku. Zamykały je ulice: Goldhamera, Mickiewicza, Starodabrowska, Lwowska, Wałowa, Pl. pod Dębem, Kupiecka.
Zanim utworzono getto, do Tarnowa, zamieszkałego w 1939 r. niemal przez 20.000 Żydów (połowa mieszkańców miasta) nakazano przenieść się Żydom z okolicznych wsi. W czerwcu 1942 r. było już w mieście aż 40.000 Żydów. Połowę z nich w dniach 11-28 czerwca zlikwidowano mordując na cmentarzu, strzelając na Rynku, a częściowo wywożąc do Bełżca na śmierć. Ostateczna likwidacja getta nastąpiła we wrześniu 1943 r., kiedy to pozbawiono życia pozostałych 12.000 Żydów. Opuszczone budynki getta niszczały i zostały rozwalone już po wojnie. Na ich miejscu powstało nowe osiedle, które całkowicie zatarło kształt pierwotnej dzielnicy, w całości przed wojną zamieszkałej przez Żydów, jak cała dzielnica Grabówka, położona w dole ulicy Lwowskiej.
Jedynym ocalałym budynkiem z tamtego czasu jest ciekawa budowla łaźni miejskiej. Niegdyś była to mykwa - łaźnia żydowska. Budynek łaźni wzniesiono w 1904 r. w tzw. stylu mauretańskim. Projektowali ją F. Hackbail i M. Mikoś. Obok łaźni stoi dziś pomnik poświęcony pamięci pierwszego transportu więźniów do obozu w Oświęcimiu.
Ostatnią noc przed wywiezieniem z Tarnowa spędziła grupa więźniów właśnie w budynku żydowskiej łaźni. Rankiem 14 czerwca 1940 r. 728 mężczyzn pomaszerowało na dworzec kolejowy - stąd do Oświęcimia.
Tuż obok, na rogu dzisiejszej ulicy L. Waryńskiego oraz Nowej stała do listopada 1939 r. wielka synagoga Nowa. Budowę jej rozpoczęto wg projektu Franciszka Dundaszka w 1864 r. Po wielu perypetiach budowę ukończono wg zmienionego projektu wykonanego przez Władysława Ekielskiego w 1908 roku. Uroczystego otwarcia dokonano 18 sierpnia, w dniu urodzin Najjaśniejszego Pana cesarza Franciszka Józefa I. Synagoga Nowa była przez 30 lat dominującym elementem architektonicznym w widoku miasta.
Stąd, ulicą Nowodąbrowską dochodzimy do żydowskiego cmentarza, usytuowanego między ulicami: Szpitalną, Słoneczną i Widok. Jest to jeden z najciekawszych cmentarzy w południowej Polsce. Zajmuje obszar 3,20 ha i mieści na swej powierzchni kilka tysięcy nagrobków o różnych stylach, a najstarsze pochodzą z XVII wieku. Cmentarz zaś założony został w końcu XVI wieku na terenie ówczesnej wsi podmiejskiej - Pogwizdów. Wśród plątaniny drzew i krzewów drzemią stojące, lub pochylone tablice z napisami hebrajskimi, niemieckimi i polskimi. Wiele nagrobków leży zwalonych, sporo strzaskanych. Wiele też miejsc po wyrwanych i wykradzionych płytach marmurowych.
Przy bramie, od strony ul. Słonecznej znajduje się pusty plac, na którym stoi pomnik - złamana kolumna - symbol tragicznej śmierci. To pamiątka po tysiącach pomordowanych Żydów. W ścianie muru kilkanaście tablic z nazwiskami ofiar niemieckiego faszyzmu, a w głębi cmentarza, jeszcze kilka nowszych grobów.
Cmentarz tarnowski, niszczejący, cenny zabytek jest ostatnim dokumentem na szlaku historii tarnowskich Żydów. Tu też dokonał się kres ich życia i kres dawnej żydowskiej kultury.
Polskie Towarzystwo Turystyczno - Krajoznawcze
Oddział Ziemi Tarnowskiej
ul. Żydowska 20, 33-100 Tarnów
+48 14 655 43 53
